Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο "Κρης"

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε το 1541 στον Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο της Κρήτης), καταγόμενος από μία επιφανή και σεβαστή οικογένεια. Από έγγραφο του 1574 μαθαίνουμε ότι ο Δομήνικος εκπαιδεύτηκε από μικρή ηλικία στη ζωγραφική τέχνη, λαμβάνοντας παράλληλα και σοβαρή ουμανιστική μόρφωση. Το 1563 και σε ηλικία είκοσι δύο ετών είχε διαπρέψει ως καλλιτέχνης και αποκαλούνταν πλέον «maestro».
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη, στην περίοδο απεμπλοκής της από τον γ΄ Βενετοκρατούμενο πόλεμο, σε μία εποχή όπου η πολιτισμική επικοινωνία ανάμεσα στην Κρήτη και τη Βενετία και η διασταύρωση του βυζαντινού με το δυτικό κόσμο υπήρξε ιδιαίτερα γόνιμη και δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες για τη γέννηση και την άνθηση αυτής της μοναδικής ζωγραφικής τέχνης, που θα εκπροσωπήσει αργότερα ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.
Τον 16ο αιώνα η ελληνική ζωγραφική παρουσίαζε μία ιδιαίτερη άνθηση με κύρια χαρακτηριστικά την καθορισμένη εικονογραφία και τις σταθερές αισθητικές αντιλήψεις. Από την περίοδο της παλαιολόγειας τέχνης και μετά, η εμφάνιση της φορητής εικόνας θα παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στη θρησκευτική ζωή του Βυζαντινού κόσμου και τον 16ο αιώνα θα φέρει πλέον τις υπογραφές και τη χρονολόγηση από τον ζωγράφο και θα λειτουργήσει ως ένα είδος εξαγωγικού εμπορίου με μεγάλη ζήτηση στο δυτικό και ορθόδοξο τότε κόσμο.
Σ’ αυτό το κοινωνικο-πολιτιστικό πλαίσιο θα ζήσει και θα δράσει ο νεαρός Δομήνικος, ο οποίος θα εκπαιδευτεί από μικρός στην αγιογραφία και θα λάβει την αρχαία ελληνική και κλασική παιδεία, πληροφορίες τις οποίες γνωρίζουμε από τις μικρογράμματες και κεφαλογράμματες επιγραφές που έφεραν τα έργα του. Στον Χάνδακα τον 16ο αιώνα εργάζονταν ήδη με ζωγράφους, που ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες και κοντά σ’ αυτούς ο νεαρός Δομήνικος είχε έρθει σε επαφή και είχε αρχίσει να εξοικειώνεται με τα αναγεννησιακά δυτικότροπα έργα, που υπήρχαν ήδη στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη και το 1563 εξασκούσε πλέον νόμιμα το επάγγελμα του ζωγράφου.
Αν κρίνουμε λοιπόν τις γραμματικές του γνώσεις, θεωρούμε ότι έφυγε τουλάχιστον είκοσι χρονών από την Κρήτη, μετά δηλαδή το 1561. Γύρω στο 1565 εγκαταστάθηκε στη Βενετία, όπου και μαθήτευσε κοντά στο ζωγράφο Τισιανό, καθώς και στον κύριο εκπρόσωπο του Βενετικού μανιερισμού, τον Τιντορέττο. Στη Βενετία πλέον, ο Δομήνικος θα εγκαταλείψει τον βυζαντινό τρόπο ζωγραφικής και θα υιοθετήσει ανεπιφύλακτα τον Βενετικό τρόπο, ξεφεύγοντας ωστόσο από τα ορθολογικά παραδείγματα της Αναγέννησης.
Στην πρώιμη δημιουργική του περίοδο ανήκαν έργα που φιλοτεχνήθηκαν στην Κρήτη και στη Βενετία, χωρίς ωστόσο να γνωρίζουμε ποια από αυτά έγιναν στον Χάνδακα ή στη Βενετία. Ένα από τα σπουδαιότερα έργα του είναι και η «Κοίμηση της Θεοτόκου» (1567), που ανακαλύφθηκε το 1983 στη Σύρο και αποτελεί το πρώτο σωζόμενο έργο του που φέρει την υπογραφή του. Άλλο σημαντικό έργο του είναι η φορητή εικόνα που απεικονίζει τον ευαγγελιστή Λουκά να ζωγραφίζει την Παναγία, έργο που συνδυάζει τα μεταβυζαντινά στοιχεία με μία πρωτότυπη και ιδιαίτερη για την εποχή του τεχνοτροπία. Αλλά σημαντικά έργα είναι επίσης «Η Προσκύνηση των Μάγων» (1565-1567), έργο το οποίο διαπνέεται από τα τυπικά χαρακτηριστικά της Βενετικής εικονογραφίας και αποτελεί θέμα όπου θα επανέλθει ο Θεοτοκόπουλος σε άλλα έργα με μικρές παραλλαγές και το τρίπτυχο της Μόδενας (1560-1565), όπου έχει εμφανή τα ελληνικά σημάδια και στοιχεία της Κρητικής τέχνης. Στα τελευταία χρόνια παραμονής του στη Βενετία άνηκαν τα έργα «Η θεραπεία του τυφλού» (1565), «Ο μυστικός δείπνος» (1560) και «Το όρος Σινά».
Στην Ιταλία γνώρισε τη συμπάθεια και την εκτίμηση της Ιταλικής κοινωνίας καθώς και των ομότεχνών του, που τον αποκαλούσαν συχνά El Greco (ο Έλληνας). Έχοντας γίνει πλέον γνωστός στους καλλιτεχνικούς κύκλους της Ιταλίας, ο Δομήνικος θα εγκατασταθεί στη Ρώμη το 1570 στα τριάντα του χρόνια, όπου θα γνωρίσει εκεί τη δυτική πλέον τέχνη και θα διαπρέψει στις προσωπογραφίες κυβερνητών και ιδιωτών, συμβιβάζοντας στα έργα του τη Βενετική γνώση με τα ρωμαϊκά ιδανικά της εποχής του.
Το 1575 κουβαλώντας μαζί του τις βυζαντινές μνήμες και την ιταλική παιδεία και γνώση, θα εγκατασταθεί στη Ισπανία. Εκεί θα μείνει αρχικά ένα σύντομο χρονικό διάστημα στη Μαδρίτη και αργότερα, το 1577, θα εγκατασταθεί στο Τολέδο, θα παντρευτεί και θα περάσει εκεί την υπόλοιπη ζωή του ως το 1614 όπου και θα πεθάνει. Η αδυναμία προσαρμογής στο Ρωμαϊκό περιβάλλον, καθώς και το κτίσιμο του Εσκοριάλ (παλάτι) κοντά στη νέα πρωτεύουσα, τη Μαδρίτη, από τον Φίλιππο τον Β΄, πιθανότατα να ήταν οι λόγοι που οδήγησαν τον Δομήνικο να εγκατασταθεί στην Ισπανία. Στη Μαδρίτη έμεινε από το 1579 ως το 1582 και εργάστηκε αρχικά στο παλάτι, όπου ζωγράφισε «Το μαρτύριο του άγιου Μαυρίκιου» καθώς και ορισμένες προσωπογραφίες. Η ζωγραφική του όμως δεν άρεσε στον βασιλιά Φίλιππο και έτσι ο Δομήνικος θα μετακομίσει στο Τολέδο, μια μικρή πόλη με έντονο τότε το συναίσθημα της θρησκευτικής κατάνυξης και του μυστικισμού, όπου θα βρει πρόσφορο έδαφος για να εκφράσει την τέχνη του.
Η κλειστή κοινωνία του Τολέδο θα γίνει πλέον η νέα του πατρίδα. Τα έργα του, τα οποία διαπνέονταν από το θρησκευτικό συναίσθημα και το πάθος της εποχής, θα γίνουν αμέσως αποδεκτά από τον κόσμο και θα ενισχύσουν τον Δομήνικο στις μυστικιστικές του ροπές. Στο Τολέδο θα εκτελέσει μεγάλους πίνακες για τα εικονοστάσια των εκκλησιών και θα αποθανατίσει εξαίσιες προσωπογραφίες του ισπανικού κόσμου. Μερικά από τα σπουδαιότερα έργα του είναι «Η ταφή του Κόμη Όργκαθ» (1586) που προορίζονταν για την εκκλησία του Σάντο Τόμε, «Η στέψη της Παναγίας» (1595) και «Η αγωνία του κήπου» (1595).
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ήταν ο μοναδικός ευρωπαίος ζωγράφος που έδωσε τόσο μεγάλη σημασία στις ανθρώπινες μορφές, στην εκφραστική τους αξία και στην αυτονομία της χρήσης του φωτός και του χρώματος, που έκαναν τις συνθέσεις του να ξεχωρίζουν. Οι ανθρώπινες μορφές κατάφερναν μέσα από τα έργα του να χάσουν τη γήινη υπόστασή τους και να μετουσιωθούν σε οπτασίες, παίρνοντας το ανθρώπινο σχήμα για μία μόνο στιγμή. Διακρίθηκε τόσο για τις προσωπογραφίες όσο και για τις θρησκευτικές συνθέσεις, τα θέματα των οποίων (θρησκευτικών συνθέσεων) αντλούσε κυρίως από την Καινή Διαθήκη και τα βιβλικά γεγονότα. Οι φιλοσοφικές και θρησκευτικές του αντιλήψεις, καθώς και το συμβολικό στοιχείο, είναι διάχυτα και αντανακλώνται σε όλα του τα έργα, όπου μέσα από τον τελετουργικό χαρακτήρα των παραστάσεων και την έντονη ιεραρχία κατάφερνε να ενώσει σταδιακά το γήινο με το υπερβατό, εξαϋλώνοντας παράλληλα τις μορφές των συνθέσεών του και ανυψώνοντάς τες προς το πνευματικό στοιχείο.
Η τέχνη του Δομήνικου ξεχώριζε από τη δύναμη της επιβολής της, που εκπροσωπούσε έναν καλλιτέχνη με εκρηκτική και έντονα μυστική ιδιοσυγκρασία, με υπερήφανο αλλά και ταυτόχρονα ατίθασο χαρακτήρα, που δεν ανήκε σε καμία σχολή, δε μιμήθηκε ποτέ κανέναν καλλιτέχνη και με μία εθνική ταυτότητα που τη διεκδικούσαν τρεις χώρες (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία). Υπήρξε αδιαμφισβήτητα ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους της εποχής του, που κατάφερε να επηρεάσει πολλούς ζωγράφους αλλά και κινήματα (εξπρεσιονιστές) του 20ου αιώνα, ενώ με την προσωπικότητα και το έργο του ασχολήθηκαν πολλές φυσιογνωμίες από το χώρο της λογοτεχνίας και της ιστορίας της τέχνης. Τετρακόσια χρόνια από το θάνατό του, ο Δομήνικος αποτελεί διαχρονικό σημείο αναφοράς για την παγκόσμια τέχνη, ενώ η δημιουργική του δράση και η αξιόλογη και καταξιωμένη πορεία του, που είναι απόλυτα συνυφασμένη με το νόημα και την ουσία της ύπαρξής του, συνεχίζουν να μας απασχολούν ακόμη και σήμερα.